Krew psychologów i pot badaczy doprowadziły niejednego artystę do łez. Ale dzięki nim wszystkim wiemy już, że proces twórczy odbywa się zazwyczaj według ściśle ustalonego schematu, ma swoje fazy i poziomy. 

Badacze, tacy jak: Getzels i Jackson, Guilford, Mednick i Torrance zajmowali się identyfikacją charakterystycznych cech danego procesu twórczego, w tym także konkretnych zdolności: dywergencyjne myślenie, oryginalność, elastyczność myślenia. 

Trzymaj poziom.

Prof. dr hab. Edward Nęcka, naukowy artysta zajmujący się m.in. psychologią twórczości, inteligencji i procesów poznawczych dzieli twórczość na cztery poziomy: płynna, skrystalizowana, dojrzała i wybitna. Swoją teorię profesor podparł o dwa kryteria: złożoność zjawisk psychicznych na danym poziomie oraz ważność społecznej oceny. 

Twórczość płynna, nazwana analogicznie do „inteligencji płynnej” stanowi sumę możliwości i potencjału osoby, które stanowią podstawę i przesłankę do rozwoju innych rodzajów twórczości związanych z wyższymi poziomami analizy. Ten poziom sam w sobie jednak niczego nie gwarantuje, ani nie przesądza. 

Sytuacja jest płynna.

Twórczość skrystalizowana, rozumiana jak „skrystalizowana inteligencja” pojawia się nieco później w toku rozwoju niż „płynna”. Na tym etapie wymagane jest zrozumienie istoty problemu, jego struktury, kontekstu i wykorzystanie wcześniej nagromadzonej wiedzy oraz doświadczenia. Inaczej: „płynne” zadatki „krystalizują” się w postaci określonych działań i dążeń. Jeżeli efekt finalny charakteryzuje się nowością oraz przedstawia istotne wartości – jest twórczy.

Ten poziom obejmuje twórczość artystyczną! 

Trzeci poziom to twórczość dojrzała. Jest to działalność w imię ważnych celów oraz tematów, które w wyniku oceny społecznej uzyskują miano dzieła twórczego. Podczas tego etapu najważniejszy jest wybór celu, ponieważ można dysponować skomplikowanymi mechanizmami twórczości „płynnej” oraz „skrystalizowanej”, jednak nie wnosić niczego wartościowego.

Ten etap następuje znacznie później, ponieważ trafny wybór celu wymaga nie lada wiedzy, znajomości problemu, tematu czy umiejętności społecznych. Cytując klasyka: " Masz złe intencje, poniesiesz konsekwencje". Ten poziom jest równie istotny w twórczości artystycznej, jednak ściśle charakteryzujący artystów dojrzałych.

Najwyższy poziom twórczości stanowi istotną zmianę w danej dziedzinie życia i twórczości. 

Twórczość wybitna stanowi szczególną odmianę „dojrzałej”. Jako przykład powołam się na artystów, takich jak: Salvador Dali, Pablo Picasso czy Andy Warhol. Ich twórczość wniosła nie tylko znakomite dzieła, ale przede wszystkim ustanowiła nowe kierunki w sztuce, kulturze a nawet myśleniu. 

Działaj na fazie. 

W zależności od ilości faz istnieje kilka teorii procesu twórczego, zakładających sztywną sekwencję konkretnych etapów. Poincare wskazuje na trzy kolejno następujące po sobie fazy: preparacji, inkubacji oraz iluminacji. 

"Zdradliwa wena, raz jest raz jej nie ma. Ja ją prowokuję-kuję, to moja domena" - psychologia.

Pierwsza faza obejmuje zbieranie informacji, które są niezbędne do wykonania danego projektu. To czas intensywnej pracy nad generowaniem jak największej ilości pomysłów. Momentem końcowym tego etapu jest tzw. „martwy punkt” - blokada, poczucie utknięcia i wypalenia. Jednocześnie następuje etap „inkubacji”, czyli praca umysłu na bazie danych zebranych w pierwszym etapie. Efektem inkubacji jest etap trzeci – olśnienie, któremu towarzyszy niezwykle silne emocjonalne przeżycie i ładunek energetyczny, czyli natchnienie i motywacja - stereotypowe WOW!

Inspirując się tym schematem Wallas zaproponował model, który uzupełnia trzyfazowy schemat o kolejny etap – weryfikacji. Autor dzięki tej modyfikacji zyskał popularność, rozpowszechniając koncepcję umożliwił badaczom prowadzenie dalszych i bardziej wnikliwych obserwacji w temacie. 

Na proces twórczy składają się cztery etapy:

• preparacja (zbieranie inspiracji, definiowania problemu),
• inkubacja (nieświadome wytwarzanie pomysłów, świadome wykonywanie czynności niezwiązane z twórczym zadaniem),
• iluminacja (nagłe zrozumienie i znalezienie rozwiązania)
• weryfikacja lub inaczej elaboracja (ocena pomysłu, poprawności, sensu, trafności).

Nowsze zastosowania tego modelu etapowego obejmowały rekurencję, czyli możliwość cofnięcia się do wcześniejszych etapów tak długo, jak tylko to jest potrzebne. Nie jest to ściśle liniowy proces. 

Propozycja Grahama Wallasa jest teorią, która najlepiej oddaje mechanizm złożonej maszyny, jaką jest twórczość w dziedzinie artystycznej. Istotna jest tutaj zależność wszystkich etapów oraz fakt, że żaden nie istnieje w oderwaniu od reszty. Wydaje się, że teoria jest w stanie tłumaczyć w przystępnym języku skomplikowany proces twórczy, zarówno codziennych odkryć, jak i osiągnięć wybitnych jednostek. 

 

— 

Nęcka, E. (2001). Psychologia twórczości. Gdańsk: GWP

Nęcka, E. (1999). Proces twórczy i jego ograniczenia. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”